Xứ Ba Xuyên xưa (tỉnh Sóc Trăng ngày nay) vốn nổi tiếng là lẫm lúa lớn nhất vùng đất Nam Kỳ. Cùng với sự nổi tiếng của thương hiệu “gạo Bãi Xàu”, vùng đất Sóc Trăng khi ấy còn có nhà thương gia xuất khẩu gạo hàng đầu của Nam Kỳ lục tỉnh Huỳnh Yến Truyền. Khi được chia tách từ tỉnh Hậu Giang cũ vào năm 1992, Sóc Trăng tiếp tục phát huy thế mạnh sản xuất nông nghiệp, trong đó, tập trung nhiều giải pháp từ đầu tư hạ tầng thủy lợi đến thay đổi quy trình canh tác để nâng tầm giá trị lúa gạo. Sau hành trình 30 năm, lúa gạo Sóc Trăng không chỉ có sự tăng trưởng đáng kể về sản lượng, mà còn tạo nhiều dấu ấn vẻ vang trên thị trường thế giới bởi sự cải thiện vượt trội về chất lượng. Cây lúa Sóc Trăng tiếp tục giữ vai trò chủ đạo trong tiến trình phát triển kinh tế nông nghiệp của tỉnh nhà.
Tham quan cánh đồng lúa đặc sản.
Sản xuất lúa gạo gắn liền với quá trình phát triển với nền văn minh lúa nước của đặc điểm vùng châu thổ Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy vậy, do đặc điểm địa lý tự nhiên mà đất canh tác của Sóc Trăng bị nhiễm phèn, mặn nên điều kiện vươn lên từ nông nghiệp, nhất là từ cây lúa gặp không ít khó khăn. Trước đây, phần lớn diện tích canh tác của Sóc Trăng là lúa mùa 1 vụ, từ khi tái lập, tỉnh xác định tập trung đẩy mạnh chuyển dịch nông nghiệp, thâm canh tăng vụ lúa bằng nhiều biện pháp, trong đó công tác thủy lợi được coi là mũi nhọn. Chương trình ngọt hóa bán đảo Cà Mau với chủ trương xây dựng hệ thống đê sông, đê biển được xem là một giải pháp căn cơ, khống chế mặn xâm nhập, dẫn ngọt, tiêu úng, xổ phèn, cải tạo tiềm năng đất đai. Hệ thống sông rạch nội đồng, hệ thống thuỷ lợi được nạo vét triệt để, đảm bảo lưu thông vận chuyển đường sông thuận lợi. Hệ thống cống đập hoàn thiện, đảm đương việc thoát nước chống úng trong mùa mưa, mùa nước lũ đầu nguồn đổ về. Bước sang mùa hạn, mặn thì hệ thống cống đập đảm bảo an toàn khống chế mặn xâm nhập, hệ thống kênh rạch, thuỷ lợi nội đồng tích trữ được một lượng nước ngọt cần thiết để phục vụ nhu cầu sản xuất trong mùa khô hạn. Nhiều vùng đất ngập nước, nhiễm mặn, rốn phèn đã được cải tạo với diện tích trên 24.600ha thành đất sản xuất nông nghiệp. Nhờ vậy, tốc độ thâm canh tăng nhanh, nhiều vùng trong tỉnh hình thành cơ cấu 2 vụ lúa – 1 vụ màu, có nơi thực hiện được 3 vụ lúa mỗi năm.
Kết quả phát triển sản xuất lúa của tỉnh đã đạt được thành tựu hết sức to lớn. Cụ thể, diện tích gieo trồng lúa năm 2021 đạt 327.825 ha, tăng gấp 1,35 lần so năm 1992. Nhớ về tình hình canh tác lúa những năm đầu vừa tách tỉnh, ông Đặng Ngọc Chói ở xã Trung Bình, huyện Trần Đề bồi hồi tâm sự: “Ngày tái lập tỉnh, tỉnh mình có nhiều cái hay lắm. Tỉnh ủy, chính quyền có kế hoạch làm đê, đào kênh. Hồi đó đào con kênh lấy nước từ kênh Tiếp Nhựt qua bên này, nay là kênh Cách Ly. Rồi thì bên mặn, bên ngọt, nước ngọt thì xổ phèn, làm lúa, mặn thì nuôi tôm, từ đó dân mới khá lên. Nhờ vậy mà cánh đồng năn được giải phóng, nuôi tôm thì nuôi công nghiệp, ngọt thì làm lúa rất phát triển”.
Ngành Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh còn phối hợp cùng các viện, trường nhận những giống lúa, dòng lúa triển vọng về tổ chức sản xuất thực nghiệm. Tiến hành các bước quan sát sơ khởi, trắc nghiệm hậu kỳ, khảo nghiệm so sánh, và trồng sản xuất thử tại các vùng sinh thái trong tỉnh. Nhiều giống lúa cao sản ngắn ngày có năng suất, chất lượng cao, phẩm chất tốt được đưa vào sử dụng trong sản xuất, thay dần cho các giống lúa cũ đã thoái hóa, năng suất thấp, chất lượng kém. Đặc biệt, từ năm 2002, Sóc Trăng rất quan tâm đến việc mở rộng diện tích lúa đặc sản để nâng cao giá trị sản phẩm lúa gạo của tỉnh. Năm 2000, toàn tỉnh chỉ có khoảng 6.000 ha lúa đặc sản, thì đến năm 2005, diện tích lúa đặc sản đã phát triển lên 23.293 ha và đến năm 2008 đạt 37.579 ha, trong đó, có nhiều giống lúa đặc sản truyền thống, như: Lúa tài nguyên, nếp than, các giống nếp khác, các giống lúa thơm và nhóm lúa thơm ST (Sóc Trăng), như: ST1, ST2, ST3, ST5, ST19... được kỹ sư Hồ Quang Cua và các cộng sự tự chọn lai tạo tại tỉnh nhà, có chất lượng và giá trị sản xuất cao, được nhiều nơi trong cả nước biết đến. Đây cũng được xem là bước phát triển về “chất” trong cơ cấu sản xuất lúa của tỉnh Sóc Trăng trong giai đoạn này.
Phát huy lợi thế đó, nhiều năm qua, ngành Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng xác định hai mục tiêu đồng bộ là: Phấn đấu nâng cao năng suất lúa và tập trung phát triển các giống lúa thơm, lúa đặc sản để nâng cao giá trị trên cùng một đơn vị diện tích, gia tăng thu nhập cho nông dân. Năm 2012, tỉnh Sóc Trăng triển khai Đề án lúa chất lượng cao ở 04 địa phương gồm: Trần Đề, Mỹ Xuyên, Thạnh Trị và thị xã Ngã Năm. Đề án này đã nâng diện tích lúa chất lượng cao tại tỉnh từ 18% lên 45%, đặc biệt là sự phát triển quy mô diện tích của các giống lúa thuộc dòng lúa thơm ST. Đến năm 2016, Đề án này được phát triển quy mô hơn thành Đề án sản xuất và phát triển lúa đặc sản tỉnh Sóc Trăng giai đoạn 2016 - 2021. Với những mục tiêu, giải pháp cụ thể theo từng giai đoạn, Đề án đã hướng người nông dân thay đổi tập quán canh tác cũ, không chỉ chạy theo năng suất mà có sự chú trọng hơn về chất lượng khi áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật tiến bộ như: Sản xuất theo quy mô cánh đồng lớn, 3 giảm – 3 tăng, 1 phải – 5 giảm, mô hình sản xuất lúa theo hướng hữu cơ, mô hình VietGAP trên lúa. Tính đến cuối năm 2021, diện tích lúa đặc sản, lúa chất lượng cao các loại đạt 240.107 ha (chiếm hơn 73,24% diện tích, tăng 71,89% so với năm 2000). Ông Thạch Mĩ, nông dân canh tác lúa ở xã Tuân Tức, huyện Thạnh Trị chia sẻ: “Hồi trước bà con vùng này cũng canh tác một số giống như: Đài thơm 8, RVT... Những năm gần đây thì phần lớn chuyển hẳn sang canh tác giống ST24. Năng suất cao, mà giá bán cũng khá hơn nhiều. Trung bình một công như vậy lợi nhuận được khoảng 2,5 triệu”.
Nhiều dự án, chủ trương cũng đã được triển khai đồng bộ gắn với Đề án phát triển vùng canh tác lúa đặc sản của tỉnh Sóc Trăng, như: Chủ trương phát triển mô hình cánh đồng mẫu, cánh đồng mẫu canh tác một loại giống, cánh đồng lớn; Dự án VnSAT; Đề án tái cơ cấu nông nghiệp, nông thôn tỉnh Sóc Trăng, Dự án phục hồi giống lúa tài nguyên mùa Thạnh Trị… được xem là sự trợ lực rất tốt để phát triển giống lúa chất lượng cao, lúa đặc sản nhằm nâng giá trị hạt gạo, nông dân có lãi cao khi đầu ra trên thị trường được vươn xa, chất lượng được đánh giá ở mức tốt nhất. Tính đến nay có 243 cánh đồng lớn, với tổng diện tích là 52.122 ha. Toàn tỉnh có 1.226 ha diện tích lúa sản xuất theo hướng hữu cơ, 10 ha lúa đạt chứng nhận hữu cơ. Diện tích lúa được cấp chứng nhận VietGAP là 330 ha. Các mô hình ứng dụng tốt những tiến bộ khoa học kỹ thuật trong sản xuất, sử dụng giống chất lượng cao nên sản phẩm làm ra đạt tiêu chuẩn, thu hút được sự quan tâm từ doanh nghiệp thu mua trong và ngoài tỉnh với giá cao hơn thị trường, nhờ vậy, lợi nhuận trong canh tác cao hơn từ 2,3 đến 3,7 triệu đồng mỗi ha. Tính đến nay, đã có 131 lượt công ty, doanh nghiệp và thương lái tham gia liên kết, tiêu thụ lúa với diện tích 61.922 ha. Ông Phạm Thái Bình - Tổng Giám đốc Công ty cổ phần nông nghiệp công nghệ cao Trung An, thành phố Cần Thơ cho biết thêm: “Từ năm 2015, Công ty chúng tôi cũng đã được tỉnh Sóc Trăng phê duyệt Dự án 2.300 ha thành cánh đồng lớn để liên kết với nông dân từ sản xuất đến tiêu thụ. Có thể nói, Sóc Trăng là một địa phương có thổ nhưỡng tương đối phù hợp đối với loại gạo thơm, nên tiềm năng về lúa gạo cao sản và đặc sản ở vùng này là rất lớn. Thời gian tới, Công ty sẽ tiếp tục phối hợp với UBND tỉnh cũng như Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng để mở rộng chuỗi liên kết này, hướng đến thị trường xuất khẩu”.
Trong điều kiện nông nghiệp vẫn là thế mạnh cần được phát huy thì dòng lúa mang thương hiệu ST vẫn là niềm tự hào của nông nghiệp tỉnh nhà. Năm 1992, giống lúa ST đầu tiên ra đời đã thành công vang dội với mô hình luân canh tôm – lúa thuộc vùng nhiễm mặn theo mùa. Trong hành trình dài gần 30 năm, từ thực nghiệm trên đồng ruộng, mở rộng vùng trồng, nhóm nghiên cứu gồm: Kỹ sư Hồ Quang Cua - Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới, Tiến sĩ Trần Tấn Phương, Thạc sĩ Nguyễn Thị Thu Hương đã tích lũy các ưu điểm, từng bước khẳng định giá trị hạt gạo ST trên thị trường và được các chuyên gia trong và ngoài nước công nhận. Hiện nay, Sóc Trăng vẫn là một trong những địa phương dẫn đầu khu vực Đồng bằng sông Cửu Long về diện tích sản xuất giống lúa thơm ST với diện tích khoảng 13.000 ha. Đặc biệt, tại Hội nghị quốc tế về Thương mại lúa gạo lần thứ 9 tổ chức ở Ma Cau năm 2017, gạo ST24 đạt giải “Top 3 gạo ngon nhất thế giới”; năm 2019, tại Manila Philippin, gạo ST25 đạt giải gạo ngon nhất thế giới. Thành công của nhóm nghiên cứu đã góp phần nâng cao giá trị hạt gạo của Sóc Trăng, tạo cơ hội mới để nông dân Sóc Trăng làm giàu trên đồng ruộng của mình từ giống lúa thơm có chất lượng cao. Tín hiệu vui từ “gạo ngon nhất thế giới” cũng đã khẳng định được hướng đi đúng của việc tái cơ cấu ngành lúa gạo, thắp thêm niềm tin cho ngành Nông nghiệp Việt Nam trong hành trình xây dựng thương hiệu gạo Việt. Kỹ sư Hồ Quang Cua - Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới xúc động chia sẻ: “Phải nói rằng khi thành công, khi hạt gạo Sóc Trăng khẳng định được vị thế trên thị trường thế giới, chúng tôi luôn nhớ đến sự ủng hộ tuyệt đối của lãnh đạo tỉnh Sóc Trăng. Có thể nói là ngay từ khi tái lập tỉnh đến nay thì chủ trương phát triển công việc nghiên cứu lai tạo, phát triển về giống và sản xuất lúa gạo luôn nhận được sự quan tâm, chỉ đạo và đầu tư của lãnh đạo tỉnh các thời kỳ. Đó là niềm tin, là động lực rất lớn để nhóm chúng tôi có thể thúc đẩy công việc mạnh lên, để tạo được thành công như ngày hôm nay. Ngoài ra, chúng tôi cũng không quên sự đồng hành tích cực của các ngành, các viện, trường, đặc biệt là những người nông dân đã tin tưởng chúng tôi, sẵn sàng lấy diện tích của mình ra sản xuất, sẵn sàng chấp nhận rủi ro với chúng tôi trong suốt quá trình thử nghiệm”.
Sóc Trăng hình thành được nhiều chuỗi liên kết từ sản xuất đến tiêu thụ lúa gạo.
Hiện nay, sản lượng lúa hằng năm tại tỉnh Sóc Trăng đạt trên 2 triệu tấn, tăng 2,4 lần so năm 1992. Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Sóc Trăng lần thứ XIII, nhiệm kỳ 2015-2020 đề ra mục tiêu: “Phấn đấu nâng cao giá trị nông sản nhằm tăng thu nhập cho nông dân, tăng giá trị thu nhập trên một đơn vị diện tích, đạt hơn 250 triệu đồng/ha. Trong đó, sản lượng lúa đặc sản, chất lượng cao đến cuối nhiệm kỳ chiếm hơn 80% sản lượng lúa toàn tỉnh”. Để đạt mục tiêu đó, ngành Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng sẽ tiếp tục đẩy mạnh công tác nghiên cứu, mở rộng mạng lưới sản xuất giống với những hoạt động cụ thể như sản xuất giống lúa thơm nguyên chủng phục vụ sản xuất; xây dựng thêm nhiều mô hình sản xuất lúa đặc sản ứng dụng đồng bộ khoa học kỹ thuật, đẩy mạnh hoạt động liên kết tiêu thụ để hạt gạo Sóc Trăng ngày càng vươn xa, để người nông dân Sóc Trăng không còn thăng trầm khi chọn gắn bó cùng đồng lúa quê hương.
Tiến sĩ Trần Tấn Phương – Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng cho biết thêm: “Ngành sẽ phân vùng sản xuất, dựa vào lợi thế về đặc điểm tự nhiên, xã hội của từng vùng canh tác như đất đai, nguồn nước...; lựa chọn nguồn giống thích nghi theo từng vùng từ đó phát triển vùng sản xuất an toàn theo chuỗi giá trị. Phát triển sản xuất lúa theo định hướng thị trường, nâng cấp và phát triển thêm các hợp tác xã, tổ hợp tác. Khuyến khích các thành phần kinh tế đầu tư phát triển sản xuất lúa đặc sản theo cách tiếp cận chuỗi, tăng cường liên kết ngang và liên kết dọc giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị lúa đặc sản. Kêu gọi, thu hút, hướng dẫn tổ chức, cá nhân đầu tư các vùng nguyên liệu, thực hiện ký kết hợp đồng tiêu thụ sản phẩm với người sản xuất, tạo nguồn hàng ổn định cho chế biến và xuất khẩu,...”.
Vượt qua những bấp bênh, thăng trầm về giá, những rủi ro được - mất trước tác động từ biến đổi khí hậu, 30 năm dài, lúa gạo Sóc Trăng đã thật sự khẳng định được giá trị của mình “từ đồng ruộng đến bàn ăn”, vững tin “đem chuông đi đánh xứ người” và đạt được những thành công ngoài mong đợi. Ngành Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Sóc Trăng, doanh nghiệp Sóc Trăng và cả người nông dân Sóc Trăng sẽ không ngừng duy trì và mở rộng diện tích canh tác các giống lúa đặc sản, lúa chất lượng cao để tạo tiền đề phát triển nông nghiệp bền vững cho mai sau, cho những mùa lúa vàng bội thu…. Để rất nhiều năm về sau, Sóc Trăng vẫn tự hào xứng danh là vựa lúa chất lượng lớn nhất nhì Đồng bằng sông Cửu Long.
Ngọc Thơ
Trang Đảng Bộ tỉnh Sóc Trăng